Paulina Tomaszewska
inżynier ekolog
W sektorze gospodarki ściekowej ograniczenie emisji zanieczyszczeń stanowi jedno z kluczowych wyzwań, ponieważ zarówno na etapie budowy potrzebnej infrastruktury, jak i podczas jej eksploatacji oddziałuje ona na środowisko naturalne. W zależności od parametrów ścieków surowych oraz wybranych procesów technologicznych, transportowi i oczyszczaniu ścieków towarzyszy zanieczyszczenie powietrza, szczególnie podtlenkami azotu, dwutlenkiem węgla, siarkowodorem i metanem. Oczyszczone ścieki, nawet jeżeli spełniają standardy jakościowe, wprowadzają do zasobów wodnych i gleb związki biogenne i zanieczyszczenia śladowe, np. mikroplastiki, metale ciężkie, pozostałości po lekach, kosmetykach i detergentach. Istotną część zanieczyszczeń stanowią również emisje pośrednie związane z produkcją energii elektrycznej oraz odczynników chemicznych, wykorzystanych do oczyszczania ścieków. Dostrzegając jak duży jest wpływ gospodarki ściekowej na stan środowiska naturalnego od wielu lat przygotowywane są regulacje prawne, których celem jest uporządkowanie norm i procesów w tym sektorze gospodarki.
Efekty wdrażania aktualnie obowiązującej dyrektywy 91/271/EWG
Podstawowym aktem prawnym regulującym usługi ściekowe na poziomie Unii Europejskiej jest dyrektywa 91/271/EWG z 21 maja 1991, dotycząca oczyszczania ścieków komunalnych. Została ona przyjęta m.in. w celu ochrony zasobów wodnych przed eutrofizacją[1]. Dyrektywa nakłada obowiązek budowy infrastruktury kanalizacji sanitarnej dla aglomeracji liczących co najmniej 2 000 RLM (równoważna liczba mieszkańców) oraz jej rozwijania w stosunku do zwiększającej się liczby użytkowników. Określa także proces gospodarowania ściekami, które muszą być odprowadzone do komunalnych oczyszczalni. W nich, ścieki powinny być poddane standardowym procesom technologicznym usuwającym związki organiczne i cząstki stałe. Dyrektywa wymaga także wtórnego oczyszczania ścieków w celu usuwania związków azotu i fosforu, tzw. biogenów. Oczyszczone ścieki, o ograniczonej zawartości zanieczyszczeń odprowadzane są do środowiska. W regionach szczególnie wrażliwych na eutrofizację, aby zapewnić dodatkową ochronę ekosystemów, przepisy są zaostrzane przez normy dotyczące usuwania biogenów.
W ciągu ostatnich 30 lat jakość wód w Unii Europejskiej znacząco się poprawiła, głównie dzięki wdrożeniu unijnych regulacji dotyczących oczyszczania ścieków komunalnych. Zgodnie z oceną Komisji Europejskiej z 2019 roku, wskaźnik odprowadzenia i oczyszczania ścieków w UE wynosi 98%, a ponad 90% ścieków jest przetwarzanych zgodnie ze standardami określonymi w przepisach unijnych[2]. Ocena wpływu dyrektywy, przeprowadzona w kontekście planowanych zmian, zidentyfikowała kilka kluczowych problemów, które wymagają rozwiązania. Po pierwsze, konieczne jest skuteczniejsze usuwanie miejskich zanieczyszczeń, w tym mikrozanieczyszczeń, które nie są w pełni eliminowane w obecnych procesach oczyszczania. Po drugie, dyrektywa nie jest dostosowana do współczesnych realiów społecznych i wymogów Europejskiego Zielonego Ładu. Kolejnym problemem jest niedostateczne i nierówne zarządzanie sektorem wodno-ściekowym oraz braki w zakresie zarządzania informacją. Zmiany w przepisach wymuszają również postęp techniczny i naukowy szczególnie w obszarach związanych z ochroną klimatu, gospodarką o obiegu zamkniętym oraz ochroną zdrowia ludzi i środowiska.[3]
Najważniejsze zmiany w dyrektywie dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych
Nowa dyrektywa zobowiąże państwa członkowskie UE do podłączenia wszystkich źródeł ścieków bytowych powstających w mniejszych aglomeracjach liczących 1 000 - 2 000 RLM do systemu infrastruktury kanalizacyjnej. Wymóg ten musi zostać spełniony do 31 grudnia 2035 roku. Ponadto, do końca 2039 roku, państwa członkowskie będą zobowiązane do modernizacji oczyszczalni obsługujących co najmniej 150 000 RLM, aby spełniały unijne normy oczyszczania trzeciego stopnia, w zakresie usuwania związków biogennych. Zasady te zostaną rozszerzone na oczyszczalnie obsługujące co najmniej 10 000 RLM do roku 2045.[4]
Oczyszczanie czwartego stopnia, które pozwala na usunięcie szerokiej gamy mikrozanieczyszczeń, stanie się obowiązkowe dla oczyszczalni obsługujących ponad 150 000 RLM. Jeśli chodzi o oczyszczalnie obsługujące powyżej 10 000 RLM dla nich będzie to obowiązkowe w przypadku gdy ocena ryzyka wykaże taką konieczność. Do 31 grudnia 2033 roku państwa członkowskie będą zobowiązane opracować plany zintegrowanego gospodarowania ściekami komunalnymi dla aglomeracji o co najmniej 100 000 RLM. Dodatkowo, do końca 2027 roku, będą musiały sporządzić i opublikować wykaz obszarów wrażliwych na eutrofizację, zawierający informacje o wrażliwości na fosfor i azot. Wykaz ten będzie aktualizowany co 6 lat, począwszy od 31 grudnia 2033 roku.4 W ramach zasady rozszerzonej odpowiedzialności producenta, wytwórcy farmaceutyków i kosmetyków (określonych w załączniku III dyrektywy) będą musieli pokryć co najmniej 80% kosztów związanych z oczyszczaniem czwartego stopnia.4
Nowa dyrektywa wprowadzi również wymóg osiągnięcia neutralności energetycznej oczyszczalni ścieków obsługujących co najmniej 10 000 RLM. Będą one zobowiązane do stopniowego zwiększania udziału energii ze źródeł odnawialnych w swoim bilansie energetycznym wygenerowanej w oczyszczalni lub poza nią. 4
Podsumowanie
Wdrażanie nowej dyrektywy zostało rozłożone na okres 20 lat. Wiele zależy od aktów delegowanych i wykonawczych, które Komisja Europejska przyjmie w celu doprecyzowania i harmonizacji obowiązków państw członkowskich. Komisja szczególnie podkreśla konieczność redukcji emisji gazów cieplarnianych w sektorze gospodarki ściekowej oraz zmniejszenia zużycia energii, które obecnie stanowi około 0,8% całkowitego zużycia energii w Unii Europejskiej[5]. Ważnym aspektem jest również poprawa zarządzania osadami, z naciskiem na efektywny odzysk azotu, fosforu i cennych substancji organicznych. Spełnienie wymagań nowej dyrektywy ściekowej, wymagać będzie kolejnych inwestycji, które powinny zostać poprzedzone zarówno analizą ekonomiczną, jak i środowiskową.
[1] Dyrektywa Rady z 21 Maja 1991 r. Dotycząca Oczyszczania Ścieków Komunalnych. [Dz.U. L 135 z 30.05.1991]
[2] https://www.consilium.europa.eu/pl/policies/wastewater-treatment/
[3] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=celex%3A52022SC0541
[4] https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2024-0222_PL.pdf
[5] https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1748-9326/ab0b54